romantik ilişkiler  

- John Bowlby, Attachment and Loss


İlişki içinde hem kendimiz olabilmek hem de partnerimizle ortak bir ilişki kimliği kurup "biz" olabilmek önem taşıyor. Kendimiz olabilmek, ilişki içindeyken hayallerimizi ve hedeflerimizi sürdürebilmeyi, bizi biz yapan özelliklerimizden vazgeçmemeyi içeriyor. Partnerle biz olabilmek ise gelecek planlarına onu da dahil etmeyi, ortak bir yaşamı düşünebilmeyi gerektiriyor. Bu dinamik içerisinde zaman zaman hedeflerin, beklentilerin veya isteklerin ortaklaşmadığı durumlar doğabiliyor. Örneğin; her ikisi de çalışan ve işini seven bir çift düşünelim. Partnerlerden biri daha iyi koşulları olan bir iş teklifi alıyor fakat başka bir şehirde. Bu durumda kişinin kendisi için iyi olan seçenek (bulunduğu şehirde kalmaya devam etmek) partneri için iyi olan seçenek ile (daha iyi koşulların olduğu işe geçmek) örtüşmüyor. Kişinin, partnerinin veya ilişkisinin iyiliği adına kendi çıkarlarından vazgeçmesi fedakarlık olarak adlandırılıyor. Birini gerçekten sevmenin ne anlama geldiği sorulduğunda birçok insan önem, saygı ve sadakat ile birlikte fedakarlığı da gerçek sevginin tanımına dahil ediyor.

İlişkide kimi zaman başka bir şehre taşınmak veya partnerin alerjisi olduğu için evcil hayvanından ayrılmak gibi büyük fedakarlıklar yapmak gerekebiliyor. Fakat çoğu zaman çiftlerin neyin izleneceğine veya yeneceğine karar vermek gibi daha günlük konularda fedakarlık yaptıklarını görüyoruz. Bunun yanı sıra fedakarlıklar aktif ve pasif olmak üzere ikiye ayrılıyor. Aktif fedakarlık, normalde yapmak istemediğiniz bir şeyi partneriniz için veya onunla birlikte yapmanız anlamına geliyor. Kendi arkadaşlarınızla vakit geçirmek yerine partnerinizin arkadaşlarıyla vakit geçirmeniz veya partnerinize yakın olmak için başka bir şehre taşınmanız gibi durumlar aktif fedakarlığa örnek oluşturuyor. Pasif fedakarlık ise normalde denemek veya başka türlü yapmak isteyebileceğiniz bir şeyden vazgeçmeniz anlamına geliyor. Örneğin; arkadaşlarınızla vakit geçirmemek, size kalsa tercih edeceğiniz filme gitmemek veya başka bir şehirdeki iş teklifini kabul etmemek gibi. Aslında tüm bu davranışlar akıllara insan neden kendisi için iyi olanı yapmak yerine fedakarlık yapıyor sorusunu getiriyor. Neden her zaman kendimiz için iyi olanı yapmak varken bazen partnerimiz veya ilişkimiz için iyi olanı yapıyoruz?

Kişilerin fedakarlık yapmalarının ardındaki motivasyonlara bakan araştırmacılar iki tür motivasyondan bahsediyorlar: yaklaşma motivasyonu ve kaçınma motivasyonu. Kişinin olumlu bir sonuca ulaşma amacıyla bir davranışta bulunması yaklaşma motivasyonu ile açıklanırken olumsuz bir sonucu önlemek amacıyla bir davranış sergilemesi kaçınma motivasyonu ile açıklanıyor. Romantik ilişki bağlamında yaklaşma motivasyonu ile yapılan fedakarlıklar, kişinin partnerini mutlu etmek veya aralarındaki yakınlığı artırmak amacıyla yaptığı fedakarlıklara deniyor. Kaçınma motivasyonunu ise kişinin çatışma çıkmasını önlemek veya suçlu hissetmemek amacıyla yaptığı fedakarlıklarda görüyoruz. Bir araştırmaya göre çiftler gündelik hayatlarında yaklaşma motivasyonu ile fedakarlık yaptıklarında daha fazla olumlu duygu ve daha az çatışma deneyimliyorlar. Kaçınma motivasyonu ile yapılan fedakarlıkların ise ilişki kalitesi ile ters yönlü bir ilişkisi olduğu bulunuyor. Yani fedakarlıklar "aman aramız bozulmasın, şimdi bunun için tartışmayalım" düşüncesiyle yapıldıklarında ilişkiye iyi gelmiyor.

Araştırmacılar, kişilerin fedakarlık yapma motivasyonlarını anlamaya çalışırken yaklaşma ve kaçınma motivasyonu ayrımına ek olarak kişinin fedakarlığı kim ve ne için yaptığını da değerlendiriyorlar. Bunun sonucunda kişinin fedakarlığı kendisi, partneri veya ilişkisi için yapabileceği düşünülüyor. Partnerlerin günlük ve laboratuvar deneyimlerini birleştiren iki çalışma şunu gösteriyor: Minnettarlık duygusu, yalnızca kişi partneri için yaklaşma motivasyonu ile bir fedakarlık yaptığında (partneri mutlu etmek için onunla birlikte dizi izlemek gibi) ortaya çıkıyor. Başka bir deyişle, partnerimizin kendisini düşünerek yaptığı fedakarlıklar (tartışmak istemediği için istemediği bir şeye evet demesi gibi) bizde minnet duygusu uyandırmıyor. Bir fedakarlık yapıldığında bunun içten gelmesini ve bizim iyiliğimiz düşünülerek yapılmış olmasını diliyoruz.

Partnerin ihtiyaçları karşısında yapılan fedakarlıkların motivasyonunu ve bunun kişiye nasıl hissettirdiğini anlamayı amaçlayan bir çalışma, konuya "ortak ilişki" perspektifinden yaklaşıyor. Yakın ilişki türlerinden biri olan ve romantik ilişkileri belki de en iyi özetleyen ortak ilişki modelinde (communal relationship) kişiler birbirlerini tek bir varlık gibi görüyor. Taraflardan birinin bir ihtiyacı olduğunda bu ihtiyaç bir karşılık beklenmeden ve bir an önce gideriliyor. Başka bir ilişki modeli olan değiş-tokuş ilişki modeli (exchange relationship) ise beklentilere ve karşılıklılık ilkesine dayanıyor. Kişi karşısındaki için bir şey yaptığında bunun bir noktada kendisine fayda sağlamasını umuyor. Çalışmada katılımcıların partnerlerinin bir ihtiyacı olduğunda ne kadar büyük bir fedakarlığı göze alacakları ölçülüyor. Buna göre, ortaklık ilişkisini daha güçlü kuran insanların günlük fedakarlıklar sırasında daha fazla olumlu duygu hissettikleri görülüyor. Ayrıca bu kişilerin ilişki memnuniyeti daha yüksek oluyor ve kendilerini harcadıkları efordan ötürü daha çok takdir edilmiş hissediyorlar. Görüldüğü üzere kısa vadede kendimiz için değil partnerimiz için faydalı gördüğümüz davranışları sergilemeye yönelebiliyor ve bununla ilgili olumlu duygulara sahip olabiliyoruz.

Karşılıklı Bağımlılık Teorisine göre, insanların kendi çıkarlarına uygun bir davranıştan vazgeçmeleri "motivasyonun dönüşümü" adlı bilinçli ve çaba gerektiren bir süreç sonunda gerçekleşiyor. Bu yaklaşım akıllara insanın fedakarlık yapması bilişsel bir efor gerektiriyorsa otomatik tepkisinin kendi çıkarlarını düşünmek olabileceğini getiriyor. 2013 yılında yapılan bir araştırma, kendini kontrol etme becerisinin güçlü olduğu durumlarda insanların kendi çıkarlarına olacak davranışlarda bulunma eğilimlerinin olduğunu söylüyor fakat bunun romantik ilişkilerde yapılan fedakarlıklarda geçerli olup olmadığını sorguluyor. Çalışmanın sonuçlarına göre, ortaklık duygusunun olduğu ilişkilerde genellikle kişinin dürtüsel tepkisi yakın olduğu kişi için fedakarlık yapmak yönünde oluyor. Zaman baskısı olduğunda, yani aslında insanların otokontrol becerileri zayıfladığında, bir karar almaları gerekiyorsa fedakarlık yapma ihtimallerinin zaman baskısı olmadığında fedakarlık yapma ihtimallerinden daha fazla olduğunu bulunuyor. Otomatik tepkinin fedakarlık olması, yakın ilişkilerimiz söz konusu olduğunda o kadar bencil olmadığımız anlamına mı geliyor? Bu tartışmaya açık bir nokta. Sonuçta yaptığımız fedakarlık partnerimizi mutlu edebilir veya ilişkimizi olumlu bir noktaya taşıyabilir. Bu durumda da aslında uzun vadede yine kendimiz adına iyi bir şey yapmış oluyoruz. Bu çalışmanın partnerin arkadaşlarıyla vakit geçirmek gibi günlük hayatta karşılaşılan daha küçük fedakarlıklar üzerinden yapıldığını da unutmamak gerekiyor. Belki de partner için başka bir şehre taşınmak gibi daha büyük fedakarlıklar söz konusu olduğunda otomatik tepkimiz kendi çıkarlarımızı göz önünde bulundurmak olacaktır.

yakınlık fedakarlık çatışma minnettarlık