Kendiniz, benliğiniz, insan oluşunuz gibi konulara kafa yoran biriyseniz "Bizi insan yapan ne? Başkalarını gerçekten anlamak mümkün mü? Peki samimiyetle birbirimizin duygularını paylaşmak?" gibi soruların cevabını aramış olabilirsiniz. Bu yazımızda tam da bu soruların cevabını verebilmek adına oldukça önemli bir kavram olan zihin kuramından bahsediyoruz.


Zihin kuramı (theory of mind) "çocuklarda kendisinin ve çevresindeki kişilerin ruh halini, duygu ve düşüncelerini, niyetlerini anlayabilme; bunları yorumlayabilme ve sonuçlarına göre hareket edebilme becerisi" olarak tanımlayabileceğimiz bir kavramı ifade ediyor. Yani çocuklar bir noktada birey olduklarını keşfedip istek ve ihtiyaçlarını fark ederken aynı zamanda çevrelerindeki insanları yorumlamaya başlıyorlar. Örneğin jest ve mimiklerden anlam çıkarabiliyor, yaptıklarının sonuçları olduğunu görebiliyor, herkesin farklı beğenileri, korkuları olduğunu kavrayabiliyorlar. 

Bu beceri anaokulu çağında 3-5 yaşlar arasında gelişiyor ve dikkat gelişimi, taklit becerisi gibi evreler barındırıyor. Çalışmalara göre bu gelişim süreci çocukların farklı insanların farklı istekleri olduğunu kavrayabilmeleriyle başlıyor. Bunun devamında çocuklar insanların aynı konu hakkında farklı hatta yanlış veya doğrudan ifade etmedikleri düşüncelere sahip olabildiklerini, kendi bakış açılarının herkes tarafından paylaşılmadığını keşfediyorlar.

Bir diğer beceri ise dikkat gelişimi. Dikkat gelişimini test etmek için ortak dikkat (joint attention) testi ismi verilen bir uygulama yapılıyor. Ortak dikkat ise basitçe çocuğunuzla aynı şeye aynı anda odaklanabilmeniz, parmağınızla bir yer gösterdiğinizde oraya bakması gibi unsurlar barındırıyor. Yani çocuklar sizin gösterdiğiniz objeye bakmak için sizin algılama biçiminizi benimsemeye çalışıyor diyebiliriz. 

Taklit becerisi ise genellikle bu evrelerden sonra ortaya çıkıyor. Örneğin çocuğunuz evcilik oynamayı seviyor, oyunlarında kendisine doktor, anne/baba, öğretmen gibi roller veriyorsa taklit becerisinin gelişmiş olduğu çıkarımını yapabilirsiniz. Bu evreye kadar insanların farklılaşabilen perspektiflerine yeterince tanıklık etme fırsatı bulan çocuklar kolayca farklı rollere bürünebiliyorlar.

Bu kavramın bu kadar önemli olmasının en önemli sebebi ise insanlar olarak sosyal varlıklar oluşumuz. İnsanlarla çevrili olduğumuz hayatımızda zihin kuramı hayati önem taşıyacak kadar önemli. Çünkü başkaları ile iletişim kurmak için en basitinden bireylerin olayları yorumlayış biçimlerinin kendilerine has olduğunu algılamamız gerekiyor. 

Bu konuyla ilgili yapılan yanlış inanç (false belief) testinde bir çocuk dışarıda beklerken masanın üzerindeki kutuda duran top, uygulayıcı tarafından masanın altındaki kutuya koyuluyor. Çocuklara, dışarıdaki arkadaşları geldiğinde topu almak için nereye bakacağını düşündükleri soruluyor. Zihin kuramını kavrayabilmiş çocukların "masanın üzerinde" cevabını vermesi, yani arkadaşlarının topun yerinin değişmiş olduğu bilgisine sahip olmadığı için yanlış düşünebileceğini kavramış olması bekleniyor.

Otizm, Asperger sendromu gibi gelişimsel farklılıklara sahip ya da şizofreni, sosyal anksiyete gibi psikolojik rahatsızlıklar yaşayan bazı çocuklarda ise zihin kuramı aynı derecede gelişmeyebiliyor. Otizm spektrumunda yer alan çocuklar başkalarının düşünce sistemini belirlemekte zorlanırken şizofreni tanısı konmuş çocuklar niyet okuma konusunda problemler yaşayabiliyorlar.